Page 18 - Klinika nr 39–40 (44–45)/2025

WPŁYW KLINIK NA PRZYSZŁOŚĆ SPOŁECZNĄ

niestosowności odwoływania się do wolności seksualnej i obyczaj- z konsekwentnym podejściem do prawa Ewy Łętowskiej. Zwraca
35
ności, zamiast do autonomii seksualnej. ona uwagę na to, iż w obrocie nie istnieje, nie działa „prawo”, lecz
Minister Sprawiedliwości, uzasadniając brak potrzeby zmiany prze- produkt jego odczytania, wykładnia . Ta z kolei zależy nie tylko
38
pisów, wskazywał na to, że „brak zgody na obcowanie płciowe jest od wachlarza różnych technik interpretacyjnych, ale i sprawności
immanentną cechą zgwałcenia z art. 197 § 1 KK. Potwierdza ten posługiwania się narzędziami umożliwiającymi odczytanie tekstu.
brak stawianie przez ofiarę oporu, przy czym nie musi być to opór Znaczenie dla tego procesu ma również zastana kultura prawna
fizyczny. Pokrzywdzony nie musi się efektywnie bronić lub wy- i rutyny. Trafna jest analogia odczytania przepisu do słynnego
czerpać wszystkie dostępne środki obrony (wyr. SN z 8.10.1997 r., „Być albo nie być” Hamleta. Nie można w nim zmienić słów, a jed-
V KKN 346/96, Prok. i Pr. 1998, Nr 4, poz. 2). Polska doktryna nak można różny nadać sens, na nowo rozumiejąc, uwzględniając
i orzecznictwo odeszły bowiem od wymogu ekspresyjności oporu. upływ czasu, przemiany w sposobie myślenia i widzenia społecz-
Trafnie nadto wskazuje się w judykaturze, że zgwałcenie nie musi nej rzeczywistości. Tym ciekawsze staje się więc zadanie, by ustalić
łączyć się z powstaniem obrażeń ciała, i o ile uzewnętrzniony jest zbieżność lub jego brak między tym, co w art. 36 CETS210 i tym,
brak zgody pokrzywdzonej, racjonalnie do proporcji sił, to mamy co w nowo nadanym brzmieniu art. 197 KK. Świetnie nadadzą się
do czynienia z realizacją znamion tego przestępstwa. Opór ofiary do tego konkretne kazusy i interaktywne metody nauczania, tak
nie musi polegać na fizycznym przeciwstawieniu się użytym przez charakterystyczne dla nauczania klinicznego.
sprawcę środkom zmuszania, i w zależności od sytuacji jego do- Ludzie zapytani o wskazanie najpoważniejszych przestępstw wy-
strzegane dla sprawcy uzewnętrznienie może sprowadzać się do in- mieniają zabójstwo. Zaraz po nim najczęściej pojawia się zgwałce-
nych form, np. płaczu, ustnych wypowiedzi, szarpania czy prób nie. Taka odpowiedź pada bez względu na wiek, płeć, narodowość
wzywania pomocy (wyr. SA w Katowicach z 8.4.2009 r., II AKa czy profesję pytanych. O ile zabójstwo nasuwa na myśl nieżywe
72/09, OSA 2010, Nr 8, poz. 37)” . ciało, gwałt nie jest już tak jednoznaczny. Ucząc więc o zgwałce-
36
W tym samym czasie w art. 197 KK ustawowe znamiona zgwałce- niu, trzeba będzie ustalić – co przez gwałt rozumiemy? Potocznie
nia – po nowelizacji KK, która weszła w życie 13.2.2025 r. – obej- i według prawa. I jak to, co potoczne, ma się do tego, co w prawie?
mują przemoc, groźbę karalną, podstęp lub inny sposób pomimo I wreszcie – które kształtuje które? Czy prawo narzuca potoczny
braku zgody osoby. Wymogi dla bytu przestępstwa zgwałcenia sposób rozumienia tego, czym jest gwałt, czy decyduje o tym ratio
ujęte w art. 36 CETS210 i art. 197–201 KK nie są równobrzmiące. commune ukształtowana przez communis opinio? Innymi słowy, czy
Użyte słowa nie są tożsame. Czy generują tożsamą treść? prawny sposób rozumienia zgwałcenia wynika z potocznej obycza-
Już treść tych dwóch przepisów stanowi niezwykle ciekawy mate- jowości, czy raczej – to prawne ujęcie ustawowych znamion zgwał-
riał do nauczania klinicznego. Nie wystarczy omówić i wymagać cenia narzuca powszechny ton i sposób rozumienia tego, czym jest
wyuczenia się obu przepisów. Pytania o równoważność lub róż- zgwałcenie? Sprawa nie jest prosta. Zmianom podlega zarówno
nice tego, co zawarte w KK i w Konwencji stambulskiej proszą się definicja kodeksowa, jak i społeczne poglądy. Jeszcze dekadę temu
o odpowiedzi. Czy treści te są różne? I jeśli tak, w oparciu o jakie studentki i studenci pytani o cechy charakterystyczne zgwałcenia
koncepcje zgwałcenia i na gruncie jakiej wykładni można to wyka- wskazywali na przemoc, groźby, podstęp. Od kilku lat przeważa,
zać? Podobnie, jeśli sądzimy, że pomimo różnej redakcji treść tych bez względu na płeć pytanych, jednoznaczna odpowiedź, że gwałt
przepisów jest tożsama. I czy wystarczy ograniczyć się do wiedzy ma miejsce, gdy do relacji seksualnej dochodzi bez zgody jednej
z zakresu dogmatyki prawa karnego? Czy jednak potrzebne jest ze stron.
podejście holistyczne? To ważna wskazówka dydaktyczna. Świadczy o tym, że studentki
Zwolenniczką tego podejścia była Vera F. Birkenbihl, autorka książki i studenci wcześniej niż ustawodawca przyswoili treści płynące
„Siano w głowie” . Miała zaufanie do uczennic i uczniów. Wierzyła z innych źródeł niż tylko KK. W Kodeksie karnym wciąż nie-
37
w ich intuicję i inteligencję. Nauczanie traktowała jak drogę, po któ- odmiennie na pierwszym miejscu wśród ustawowych znamion
rej wspólnie idą ci, którzy idąc nią dłużej, więcej wiedzą i są do swej tego, co nazywa się zgwałceniem, widnieje przemoc. Jest wsparta
wiedzy przywiązani. Idą po niej i ci, którzy dopiero tę drogę zaczy- przez groźbę karalną i podstęp. Inne, bliżej nieznane okoliczno-
nają. Mniej wiedzą, ale dzięki temu mogą mieć pomysły i rozwią- ści oraz brak zgody, zostały w obowiązujących przepisach do-
zania, na które nie wpadają ci z dużym bagażem wiedzy. Gdy rzecz dane w 2024 r. i obowiązują od lutego 2025 r. I na tym etapie nie
dotyczy także przestępstw seksualnych, może to pozwolić na roz- mamy jeszcze wiedzy, jak będą wpływać na orzecznictwo, kulturę
wikłanie zagadek i problemów z tą dziedziną związanych (o których prawną i politykę społeczną. Fakt, że przynajmniej młodzi ludzie
dalej). Birkenbihl była zwolenniczką podejścia, które łączy treść rozumieją, iż do gwałtu dochodzi zawsze wtedy, gdy nie ma zgody
prawa z jego praktycznym działaniem. To podejście jest spójne na relację seksualną, pozwala przypuszczać, że inne niż prawno-
karne oddziaływanie osiągnęło ten efekt. Próbka, na podstawie
której posiadam tę wiedzę – jest anegdotyczna – pochodzi od stu-
35 O ratyfikacji Konwencji Rady Europy o zwalczaniu i zapobieganiu przemocy
wobec kobiet, Warszawa, 11.6.2014 r., Sejm RP VII kadencji; Prezes RM, RM- dentek/studentów prowadzonych przeze mnie wykładów z krymi-
10-2-14; Druk Sejmowy N 2515, s. 23, źródło: orka.sejm.gov.pl/Druki7ka. nologii i przedmiotu: Comparative Criminal Justice. To nie pozwala
nsf/0/E651513809A6D5D8C1257D010031FCD9/%24File/2515.pdf [dostęp: na uogólnianie. Niewątpliwie jednak wskazuje na co najmniej
13.12.2024 r.]. Mowa tu więc o możliwym porównaniu z punktu widzenia:
1) przedmiotu ochrony; 2) znamion strony przedmiotowej czynu zabronionego; obecność trendu zgodnego z istotą prawa karnego. To dział prawa
3) podmiotu gwałtu/zgwałcenia; 4) znamion określających czynność sprawczą; pomocniczy. Powinien wszak stanowić ostateczność w ramach re-
5) kutku; 6) przedmiotu bezpośredniego działania; 7) znamion strony podmio-
towej. W opinii ograniczam się do dwóch pierwszych punktów. Wystarczy bowiem agowania na to, co uznajemy za społeczną patologię. Nie powinien
wykazanie, że te dwa w Kodeksie karnym nie są tożsame w swej treści z treścią być podstawowym narzędziem polityki społecznej. Niewątpliwie
art. 36 CETS210, by wykazać błędność założenia o tożsamości treści art. 197 KK jednak zestaw zachowań niechcianych, ujętych jako czyny zaka-
z art. 36 CETS210.
36 Odpowiedź z 24.5.2021 r. MS na pismo RPO z 13.2.2021 r. (XI.518.88.2020.ASZ) zane w KK, ma wpływ na kształtowanie opinii na temat tego, co za-
w sprawie potrzeby poprawy standardów ochrony przed przemocą seksualną, źró- kazane. W tym przypadku to, jak KK opisuje zgwałcenie – jakie
dło: bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/Odpowiedz_MS_24.05.2021.pdf [dostęp:
13.12.2024 r.].
37 V.F. Birkenbihl, Siano w głowie. Instrukcja obsługi mózgu, Katowice 2003. 38 E. Łętowska, Kilka uwag o praktyce wykładni, KPP 2002, z. 1, s. 36–37.

14 KLINIKA Nr 39–40 (44–45)/2025 fupp.org.pl